Πρώτη περιγραφή της φιστικιάς στην ελληνική γλώσσα

Ο πρώτος που αναφέρει και περιγράφει τη φιστικιά στην ελληνική γλώσσα είναι ο Θεόφραστος ο Ερέσσιος (371-287 π.Χ.). Στο έργο του «Περί φυτών Ιστορία» δίνει την εξής περιγραφή της φιστικιάς: «Όπως λένε εκεί (στην Ινδική) φύεται ένα δένδρο που μοιάζει με την τερέβινθο. Αυτό ως προς τα φύλλα, τους κλάδους και τα άλλα χαρακτηριστικά πλην των καρπών, οι οποίοι είναι διαφορετικοί και μοιάζουν με αμύγδαλα. Λένε ότι το δένδρο αυτό φύεται και στην Βακτρία. Τα κάρυά του έχουν το μέγεθος του αμυγδάλου και μοιάζουν με αμύγδαλα, αλλά το κέλυφός τους δεν είναι αδρό και σε γεύση είναι ανώτερα των αμυγδάλων και γι’αυτό στον τόπο αυτό τα προτιμούν από τα αμύγδαλα». Ο Θεόφραστος απ’όσο ξέρουμε δεν πήγε ποτέ στην Ασία. Την περιγραφή της φιστικιάς την πήρε από κάποιον από τους ιστοριογράφους που ακολούθησαν τον Μέγα Αλέξανδρο στην εκστρατεία του στην Ασία.

Το όνομα «πιστάκια» (φιστίκια)

Ο Θεόφραστος στην περιγραφή του της φιστικιάς δεν κατονομάζει το δένδρο. Ο ίδιος λέει ότι τα δένδρα της Ασίας, που δεν απαντώνται στην ελληνική χλωρίδα, δεν έχουν ονόματα.
Ο πρώτος που αναφέρει τη λέξη «πιστάκια» είναι ο ποιητής Νίκανδρος ο Κολοφώνιος (2ος π.Χ. αιώνας). Ο Νίκανδρος γράφει και αυτός ότι τα «πιστάκια» τα βρίσκουμε στην Ινδική και ότι μοιάζουν με αμύγδαλα, έχουν δε την ιδιότητα να προστατεύουν από νύγματα σκορπιού. Η λέξη «πιστάκια» προέρχεται από την αρχαία περσική λέξη «πίστα» που σημαίνει φιστίκι ή φιστικιά. Η λέξη αυτή αποτελεί τη ρίζα για την ονομασία του φιστικιού στις περισσότερες γλώσσες: pistache (γαλλικά), pistachio (αγγλικά), pistashka (ρωσικά), fustuk (αραβικά).

Η φιστικιά στην Ελλάδα

Δεν υπάρχουν αναφορές στην Ελλάδα πριν από τον 19ο αιώνα.
Το 1838 ο Γάλλος φυσιοδίφης Bory de Saint Vincent γράφει ότι είδε φιστικιές στη Φυγαλία και στην Πύλο. Το 1856 φιστικιές παρατηρήθηκαν και στη Ζάκυνθο. Επρόκειτο όμως για μεμονωμένα δένδρα.
Το 1860 ο εισαγωγέας της βιομηχανίας της σοκολάτας Δ. Παυλίδης εγκατέστησε το πρώτο οργανωμένο δενδροκομείο φιστικιάς στο κτήμα του στο Ψυχικό. Το 1869 ο Ορφανίδης άρχισε να πολλαπλασιάζει τη φιστικιά στο Δημόσιο Δενδροκομείο. Ο Γεννάδιος, ο οποίος τον διαδέχθηκε το 1882 συνέχισε το έργο του.
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η φιστικιά άρχισε να εξαπλώνεται στην Ελλάδα. Μεγάλη ώθηση πήρε η καλλιέργειά της στις δεκαετίες του ’50 και ’60. Σήμερα δενδροκομεία φιστικιάς βρίσκονται σε όλη τη χώρα από Βορρά προς Νότο και στα νησιά.

Αίγινα: ο πρώτος οργανωμένος φιστικιώνας

Ο πρώτος οργανωμένος φιστικιώνας εγκαταστάθηκε στην Αίγινα από τον Νικόλαο Περόγλου το 1896, στη θέση Αγ. Ειρήνη – Λίμπονες, κοντά στη θάλασσα. Ο Περόγλου είχε αγοράσει μια έκταση από 20 περίπου στρέμματα. Στο μεγαλύτερο μέρος του κτήματος φύτεψε οπορωφόρα δένδρα, μεταξύ των οποίων και φιστικιές. Το φτωχό έδαφος και η γειτνίαση με τη θάλασσα δεν ευνόησαν την ανάπτυξη των διαφόρων ειδών με μια εξαίρεση, τη φιστικιά. Τότε αντικατέστησε όλα τα άλλα είδη με φιστικιές.
Η φιστικιά αναπτύσσεται πολύ αργά. Όταν τα δένδρα έφτασαν σε μια ηλικία 12-15 ετών ο Περόγλου διαπίστωσε ότι η φιστικιά ήταν ένα δένδρο με λίγες απαιτήσεις και ότι ο καρπός της είχε υψηλή τιμή. Το ξηρό φιστίκι πουλιόταν 3-4 δραχμές η οκά, ενώ το ψωμί είχε 75 λεπτά. Εξ άλλου, παρατήρησε ότι το κλίμα και τα εδάφη της Αίγινας ήσαν κατάλληλα για την ανάπτυξη του δένδρου.
Αποφάσισε λοιπόν να διαδώσει την καλλιέργεια της φιστικιάς. Το 1916 δημοσίευσε ένα μικρό βιβλίο με τίτλο «Η φιστικιά», στο οποίο περιγράφει όλες τις καλλιεργητικές φροντίδες για το δένδρο. Προέτρεπε τους Αιγινήτες να φυτέψουν φιστικιές, μοίραζε εμβόλια από τα καλύτερά του δένδρα και όταν ήθελε να κάνει ένα δώρο, χάριζε ένα δενδρύλλιο. Δύο τέτοια δέντρα, δώρα του Περόγλου, υπάρχουν ακόμη στην πόλη της Αίγινας.

Αίγινα: η δεκαετία του 1920. Το πρώτο εμπορικό φυτώριο

Τη δεκαετία του 1920 η επέκταση της φιστικιάς συνεχίζεται. Φυτεύονται δένδρα στο Βαθύ στο κτήμα Κάτσα και αλλού από Αιγινήτες καλλιεργητές. Η ζήτηση για δενδρύλλια αυξάνεται αλλά στην Αίγινα δεν υπάρχουν φυτώρια. Οι Αιγινήτες προμηθεύονται δενδρύλλια από την Αττική και την Πελοπόννησο.
Το πρώτο μεγάλο εμπορικό φυτώριο στην Αίγινα εγκαταστάθηκε από τον Γεώργιο Φορτούνα το 1925. Ο Φορτούνας είχε αγοράσει στην Αίγινα χωράφια στη θέση Λίμπονες. Θέλοντας να τα αξιοποιήσει απευθύνθηκε στον Καθηγητή Δενδροκομίας της Ανωτάτης Γεωπονικής Σχολής Αθηνών Πάνο Αναγνωστόπουλο. Ο Αναγνωστόπουλος του συνέστησε να φυτέψει φιστικιές. Ο Φορτούνας δημιούργησε ένα μεγάλο φυτώριο. Στην αρχή με τα δενδρύλλια που παρήγαγε συμπλήρωσε τις ανάγκες του κτήματός του. Κατόπιν όμως πουλούσε δενδρύλλια στους κτηματίες της Αίγινας και άλλων περιοχών της χώρας. Επίσης χάριζε σε φίλους. Αυτή ήταν η μεγάλη προσφορά του Φορτούνα: η παραγωγή δενδρυλλίων την εποχή της αύξησης της ζήτησης. Στην Αίγινα πολλές εκτάσεις φυτεύτηκαν με δενδρύλλια του φυτωρίου του Φορτούνα, ο οποίος συνέβαλε στη διάδοση της φιστικιάς στο νησί. Μετά το θάνατό του το 1939 η εκμετάλλευση του φυτωρίου συνεχίστηκε από τη σύζυγό του Παναγιώτα μέχρι και το 1960.